مجتمع حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین

 

مقدمه:

اسب کاسپین (Caspian Horse) اسبی کوتاه قد و زیبای ایرانی است که به خطه شمال و جنگل های حاشیه دریای خزر تعلق دارد و به عنوان یکی از نژادهای پایه در سطح بین‌المللی شناخته شده است و ذخیره ژنتیکی بسیار ارزشمندی محسوب می‌شود.

تحقیقات علمی، کاسپین را به عنوان جد اسب اصیل خوزستان (عرب) و یکی از 4 جد اولیه اسب‌های امروزی معرفی می کند و بر خلوص ژنتیکی آن صحه گذاشته‌است. تعداد این نژاد در جهان 1300 راس و در ایران حدود 1000 راس تخمین زده می شود و به عنوان یک نژاد در معرض خطر انقراض می باشد.

این ذخیره ژنتیکی باارزش، نژادی بسیار مناسب جهت آموزش سوارکاری کودکان و نوجوانانبوده وقابلیت آموزش پذیری و هوش بسزایی دارد. اسب کاسپین از شاهکارهای خلقت و در آفرینش بی نظیر است، این حیوان با وجود قدی کوتاه یعنی ۹۰ تا ۱۲۰ سانتیمتر به یک اسب با تناسب بدنی کامل شباهت دارد.

براساس برنامه راهبردی تحقیقات حفظ ذخایر ژنتیکی دامی کشور، حفاظت از ذخایر ژنتیکی دام بومی موجود کشور در محیط های طبیعی (آشیانها) (حفاظت به روش in situ) باید صورت گیرد.

استان گیلان خاستگاه اصلی اسب کاسپین بوده و در حال حاضرتعداد 29000 راس اسب در آن وجود داردکه براساس مطالعات اولیه انجام شده توسط معاونت بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی استان، تعداد400 راس آن از نظر فنوتیپی شباهت های زیادی به اسب کاسپین دارند.

خوشبختانه در مورخ 15/10/1388 در محل سازمان تحقیقات،آموزش و ترویج کشاورزی (وزارت جهاد کشاورزی) جلسه ای با حضور معاون محترم تحقیقاتی سازمان تحقیقات،آموزش و ترویج کشاورزی، معاون محترم پژوهشی موسسه تحقیقات علوم دامی کشور، معاون محترم مدیر کل دفتر هماهنگی طرح های تحقیقاتی، روسای محترم مراکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی تهران و گیلان و ریاست محترم مجتمع تحقیقاتی خجیر در محل دفتر هماهنگی طرح های تحقیقاتی سازمان سازمان تحقیقات،آموزش و ترویج کشاورزی تشکیل شد.

در این جلسه به منظور توسعه تحقیقات کاربردی و استفاده بهینه از توانمندی های موجود در کشور در زمینه اسب کاسپین و در راستای دستیابی به اهداف عالیه برنامه راهبردی تحقیقات حفظ ذخایر ژنتیکی دامی کشور(اسب کاسپین)، که تاکید بر حفاظت از ذخایر ژنتیکی دام بومی موجود کشور در محیط های طبیعی (آشیانها) (حفاظت به روش in situ) دارد، برگزار گردید و مقرر شد در مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی گیلان تحقیقات در زمینه اسب کاسپین انجام شود.

متعاقب آن تفاهمنامه همکاری متقابل علمی و پژوهشی بین مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی گیلان و مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی تهران منعقد شد. براساس توافقات به عمل آمده، مرکز تحقیقات تهران آمادگی خود را برای انتقال بخشی از امکانات خود از جمله تعداد 50 راس اسب کاسپین به استان گیلان اعلام نموده است.

حال که زمینه های لازم برای توسعه همکاری های علمی و پژوهشی در زمینه اسب کاسپین مهیا شده است، لازم است از این فرصت در راستای توسعه استان گیلان استفاده بهینه نمود، تا در آینده ای نزدیک بتوان در سطح کشور و جهان، به ویژه کشورهای حاشیه دریای خزر در باره اسب کاسپین حرف اول را زد. امروزه تنها کشورهایی توانایی توسعه صادرات و افزایش درآمدهای ارزی را دارند که مزیت های اقتصادی خود را شناخته و در جهت تقویت آنها بکوشند.

تاریخچه:

اسب کاسپین زمانی در ایران قدیم (شمال ایران) و ترکمنستان به صورت بومی زندگی می کرده است. در تمام مقالات و کتاب هایی که در مورد پیدایش و تکامل اسب امروزی به نگارش در آمده است از آن به عنوان اسبهای اولیه تیپ چهارم از آن یاد شده است.

تحقیقات به عمل آمده بر اساس آزمایشات انجام شده بر روی استخوانهای به دست آمده در مناطق باستانی ایران و ترکمنستان و همچنین آنالیز ژنتیکی خون نژادهای مختلف اسب از سراسر دنیا نشان می دهد که اجداد عمده اسبان مشرق زمین از اسبهای ترکمن و اسب کاسپین می باشند. این نظریه زمانی جنبه علمی به خود گرفت که دکتر گاس کاتران از دانشگاه کنتاکی آمریکا که همواره در زمینه تحقیقات ژنتیکی اسب و آنالیز DNA و مارکرهای ژنتیکی بر روی اسبهای ترکمن و کاسپین پیشقدم بوده است، بر اساس آزمایشات خود تائید کرد که این دو نژاد منشاء تمام اسبهای شرقی می باشند.

شواهدی وجود دارد که اسب کاسپین در ایران از چهار هزار سال قبل از میلاد پرورش می یافته است. شواهد ژنتیکی، گرافیکی و استخوان شناسی و نقوش سنگی روی پلکان های تخت جمشید و مهرها و مجسمه های بر جا مانده از آثار تمدنهای باستانی همگی دال بر وجود اسب کاسپین از زمان های دور می باشد.

رابرت کورنوک از اعضای B.A.S.E Institute در تحقیقی به نام کوه‌های گمشده نوح که در کتابی با همین نام منتشر شد اسب کاسپین را یکی از حیواناتی معرفی می‌کند که از کشتی نوح(ع) پیاده شده است. او تحقیقات و کشفیات متعددی دارد و سرنخ‌هایی از حقانیت تورات و انجیل را در آثار باستانی دنبال می‌کند.

او بازدیدهای متعددی از ایران داشته و نواحی کوهستانی واقع در شمال ایران را محل توقف کشتی نوح می‌داند. پایین همین کوه‌ها مناطقی است که اولین باقیمانده‌های اسب‌ کاسپین در آنجا کشف شد. این ناحیه به اعتقاد بسیاری از متخصصان، خواستگاه تمدن بشری است.جالب اینجاست که دوره زمانی و محل تقریبی کشتی نوح با محل پیدایش اسب کاسپین کاملاً مرتبط است. پس جای شگفت نیست که آن را اسب فراموش شده کشتی نوح بدانیم.

اسب کاسپین حیوانی که بیش از 1000 سال در لابلای برگ‌های تاریخ پر فراز و نشیب ایران زمین مفقود بود و گمان می‌رفت که نسل آن منقرض شده باشد، در نیمه‌ی دوم قرن بیستم هم‌چون ستاره‌ای دنباله‌دار اما در حال افول خودنمایی کرد.

مرحوم لوئیز فیروز در سال 1343 با انگیزه دستیابی به اسبان مناسب جهت آموزش سوارکاری و سواری آزاد به کودکان و نوجوانان به شکل تصادفی این اسب را شناسایی نمود و آن رااسبچه خزر نامید. در تحقیقات گسترده بعدی نام این حیوان به ” اسب مینیاتوری دریای خزر” و در نهایت به “اسب خزر یا اسب کاسپین ” تغییر یافت. اکنون بعد از گذشت بیش از ۴۰ سال این اسب که روز به روز به تقاضای جهانی آن افزوده می شود، بازار پررونقی در داخل ایران ندارد.

بین سال‌های 1344 تا 1372 هـ ش (1965- 1993 میلادی) در مجموع 31 رأس اسب خزر (11 نریان و 20 مادیان) از ایران به طور قانونی صادر شد. (28 رأس به انگلیس و 3 رأس به آمریکا). از سال 1372 تاکنون هیچ کاسپینی صادر نشده و گسترش بین‌المللی نژاد بر پایه همین مواردصادر شده صورت گرفته است.

وظایف و اهداف احداث مجتمع :

– ارتقای جایگاه علمی و اقتصادی استان در کشور
– انجام تحقیقات کاربردی در خصوص اسب کاسپین و تولید دانش فنی
– حفظ ذخایر ژنتیکی در معرض خطر اسب کاسپین درآشیان ها و خاستگاه آن(In situ)
– ایجاد و توسعه فضای اکوتوریسم در استان گیلان
– برنامه ریزی و توسعه صادرات اسب
– آموزش و توسعه ورزش سوارکاری در استان گیلان
– ارایه مقالات علمی
– اجرای پایان نامه‌های فوق لیسانس و دکترا در گرایش اسب با همکاری دانشگاهها و مراکز آموزش عالی
– برگزاری همایش های علمی، جشنواره های اسب کاسپین در استان
– برگزاری کارگاه‌های علمی و‌ آموزشی
– برگزاری مسابقات سوارکاری
– انتشار کتاب
– شناسایی بیماری های اسب
– مطالعات اقتصادی اجتماعی در راستای بهبود و توسعه صنعت پرورش اسب
– مدیریت پرورش و افزایش راندمان تولید مثلی و کاربرد علوم بیوتکنولوژی در راستای توسعه این نژاد

محورهای تحقیقاتی اسب کاسپین:

شناسایی خصوصیات و توانمندی های اسب کاسپین
تغذیه اسب و معرفی منابع خوراک دام جدید
مدیریت پرورش و رفتارشناسی
ژنتیک و اصلاح نژاد، بیوتکنولوژی
تعیین ظرفیت‌های ورزشی و فیزیولوژی این نژاد
تعیین فاکتورهای تولید مثلی و افزایش بهره‌وری در راندمان تولید این نژاد
روش های بهینه تجاری سازی

حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین:

وجود تنوع ژنتیکی در اسب کاسپین یکی از ویژگیهای مهم این دام می باشد که با بهره گیری از آن در اصلاح نژاد و آمیخته گری می توان برای تولید اسب های برتر از نظر فنوتیپی برنامه ریزی نمود.

اولین مرحله اصلاح نژاد در هر توده ژنتیکی دامی شناسایی توانائیها و استعدادهای بالقوه آن توده از نظر صفات اقتصادی(تولید مثلی ،صفات ظاهری، تیپ بدن و آموزش پذیری) و مشخصات نژادی آن می باشد که برای شناخت صحیح این ویژگیها می بایست ضمن تعیین هویت دامها،نوع و تعداد صفات کاربردی که بشترین ارتباط را با بهره اقتصادی دامها دارند مشخص کرده و با بررسی آنها برای بهبود وضعیت اقتصادی پروش دهندگان اسب در استان قدم های مؤثر برداشت.

نژاد اسب کاسپین دارای جایگاه ویژه جهانی است. بررسی شجره فیلوژنی و روند تکامل نژادی اسب خزر نشانگر این است که این نژاد سر منشاء تعداد زیادی از نژادهای مطرح امروزی شامل عرب، ترکمن، کرد، آخال تکه، بارب، تاروبرد و … می باشد. بنابر این حفظ این نژاد منحصر به فرد، هدف اصلی برنامه های تحقیقات ژنتیکی و اصلاح نژاد اسب خزر می باشد. مدیریت ژنتیک گله، امکانات وسیعی را جهت اهدافی فراهم می کند که شامل بندهای زیر می باشد:

1- آموزش در سطوح بالا و همچنین تائید ارزیابی های مدیریت ژنتیک گله به منظور ارائه مشاوره ژنتیکی صحیح و معتبر.
2- توانائی انتخاب برترین اسپرم از میان بهترین اسب ها.
3- انتخاب های صحیح و نا اریب تلاقی ها بر پایه اهمیت تولید بهترین صفات، جهت افزایش طول عمر و ماندگاری اسب در گله.
4- دنبال کردن اهداف پایدار از نسلی به نسل دیگر در گله با استفاده از شاخص انتخاب جامع تلاقی ها جهت ثبات استحکام و افزایش قدرت بدنی بیشتر در گله.
5- انعطاف پذیری جهت تداوم اهداف گله از طریق انتخاب.
6- بالاترین کنترل همخونی گله.
7- اهمیت در نظر گرفتن صفات پدر / پدر بزرگ مادری / پدر پدر بزرگ مادری.

اولویت های تحقیقاتی اسب کاسپین

استفاده از ژنتیک مولکولی و سیتوژنیک جهت شناسائی و طبقه بندی توده های اسب خزر و مطالعات شجره شناسی.
شناسائی خصوصیات ژن های مهم اسب خزر.
ایجاد لاین های اسب خزر با استفاده از روش های ژنتیک مولکولی.
تکثیر غیر جنسی اسب خزر.
تعین جنسیت جنین با مارکرهای مولکولی یا روش های سیتو ژنیک.
بررسی و شناسائی خصوصیات فنوتیپی و توانمندی های ژنتیکی اسب خزر.
بررسی و تحقیق به منظور دستیابی به آمیخته های مناسب اسب خزر با اسب های دیگر.
بررسی ارزش ژنتیکی آمیخته های اسب خزر با اسب های دیگر.

تشکیل کتاب انساب و بانک اطلاعات اسب خزر

با توجه به اینکه هم اکنون در کشورهای مختلف که اسب خزر پرورش می یابد انجمن های مردم نهاد تاسیس شده و اقدام به ثبت اسبان خزر می نمایند حتی انجمن کاسپین انگلستان نیز یک NGO است که فعال می باشد.

متاسفانه در خود ایران که خاستگاه این نژاد است انجمن آن وجود ندارد و لیست اسبان خزر کشور همه ساله باید همراه با فولیکول موی آن ها به انگلستان ارسال گردد تا در قبال اخذ هزینه ثبت گردد که معلوم نیست در چند سال آینده مالک معنوی این اسب را ایران بدانند یا نه؟ چون با داشتن DNA همه اسبان ایران و تکنیکهای علمی پیشرفته باید انتظار کپی برداری و… از اسبان داخل کشور را داشت.

لذا تشکیل کتاب انساب و بانک اطلاعات اسبان خزر در داخل کشور ضرورتی غیر قابل انکار است با توجه به فراهم بودن امکانات جهت میکروچیپ گذاری و ثبت اسبان خزر در بانک اطلاعات در داخل کشور قدم اول در ثبت اسبان خزر انجام پذیر است و قدم دوم که انجام آزمایش DNA و تایید نژاد اسب خزر می باشد نیز با توجه به اعلام آمادگی چند آزمایشگاه خصوصی و… در صورت پیگیری و تخصیص بودجه امکان پذیر است.

سوارکاری کودکان:

ویژگی‌های بدنی و رفتاری کاسپین منحصر به فرد و بی‌نظیر است. در دنیا اسبانی با جثه کاسپین که برای سواری کودکان مناسب باشند زیادند اما هیچکدام دارای تناسب بدنی نیستند.

دست و پای کوچک، سر بزرگ، بدن درشت ، زمخت ، و گوشتالود در اکثر آن‌ها صفتی بارز است این‌ها را پونیpony می‌نامند همان نامی که در ابتدا به کاسپین داده شده بود. چرا که قد کاسپین هم مثل پونی‌ها کمتر از 130 سانتی‌متر است اما تناسب بدنی خیره‌کننده، چالاکی و زیبایی کاسپین ، یعنی همان صفاتی که منجر به بازاریابی آن شد، در هیچ‌یک از پونی‌ها دیده نمی‌شود.

کاسپین تمام ویژگی‌های یک اسب عرب را داراست. همین امر نیز در گسترش بین‌المللی نژاد بسیار موثر واقع شد. قدرت پرش فوق‌العاده از موانع ،و چالاکی آن بی‌نظیر اما در عین‌حال مهربان و تربیت‌پذیر است. با ورود کاسپین ، انگلیسی‌ها آن را بسیار برتر از نژادهای پونی خود یافتند و در مجموعه‌های سواری کودکان به کار گرفتند. بر خلاف ایران که آموزش سواری تنها با اسب‌های معمولی صورت می‌گیرد، آن‌ها از پونی‌ها برای آموزش سواری کودکان استفاده می‌کنند.

بدین‌ترتیب هم آموزش سواری به کودک ونوجوان ساده‌ و کم‌خطر می‌شود و هم قدرت تسلط و کنترل مناسب حیوان برای کودک وجود خواهد داشت. اسب‌های کاسپین در سواری کودکان بی‌نظیرند. کسب جوایز بسیار زیاد در رقابت‌های ورزشی در کشورهایی دارنده کاسپین مؤید قابلیت ورزشی کم‌نظیر آن است. کودکان به راحتی سواری را با کاسپین یاد گرفته و در مسابقات شرکت می‌کنند.